پیش گفتار
آشنایی با فلز روی در ایران سابقه دیرینه داشته، چنان که گفته می شود صنعت فلزکاری در ایران سابقه 7000 ساله دارد . ایرانیان باستان از پیشگامان ساخت آلیاژهای گوناگون از فلزات محسوب می شوند . در دوره ساسانیان صنعت فلزکاری بسیار توسعه یافت از نمونه های ارزنده و زیبای بازمانده می توان به تکنیک بالای (در زمان خود و در مقایسه با تمدنهای مشابه) صنعت فلزکاری در این دوره پی برد. آثار کوره های بسیار قدیمی در اطراف برخی از معادن سرب و روی کشور موجود می باشد، اما متاسفانه به علت عدم مطالعات کافی و کمی اسناد، از پیشینه و چگونگی تولید وتکنولوژی این آلیاژها مطالب مکتوب موجود نمی باشد است.
سرب یکی از شش فلزی است که از هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است . به دلیل خاصیت چکش خواری سرب، صنعتگران می توانستند آنرا بخوبی گداخته نموده و به اشکال مختلف مورد نیاز بازار آن زمان درآورند. در ایران، سرب از اواخر هزاره سوم قبل از میلاد مسیح شناخته شده و چون ذوب کربناتهای سرب آسان است بهره برداری از معادن کربنات سرب بسشتر مورد توجه بوده است. در دوره های قبل از اسلام سرب به عنوان ملات در کارهای ساختمانی، سد سازی و پل سازی و نیز برای ساختن رنگ، نقاشی و مواد دارویی بکار می رفته است. بعد از اسلام، بهره برداری از معادن سرب به دلیل بدست آوردن نقره بوده بطوری که حتی در برخی از کتب این معادن را معادن نقره نامیده اند. تا قبل از جنگ جهانی دوم، مصرف سرب در ایران ناچیز بوده و از معادن سرب بهره برداری چندانی به عمل نمی آمد، در حالیکه پس از جنگ، این قبیل معادن اهمیت یافته و از سرب به عنوان یک محصول صادراتی و ارز آور استفاده شده است .
کانسارهای سرب و روی با توجه به شرایط و محیط تشکیل این دو فلز ، دارای ژنز مرتبط با یکدیگر هستند و با توجه به نوع کانسار ممکن است عیار سرب یا روی بر دیگری غالب باشد. با توجه به این همراهی در بیشتر موارد کانسارهای سرب و روی با هم اکتشاف و استخراج میشوند و لذا در بسیاری موارد اطلاعات مربوط به این معادن با هم ارائه می گردد. این وضعیت در اطلاعات آماری ارائه شده در مرکز آمار ایران نیز وجود دارد و لذا در این بخش آمار مربوطه به صورت سرب و روی ارائه گردیده است.
فصل اول
مقدمه:
فلز روی از قرنها پیش مورد استفاده بوده است. به خاطر نقطه جوش پایین و واکنش شیمیایی فلز روی (روی جدا شده دود شده و قابل دست یابی نبود) خصوصیات واقعی این فلز در زمان باستان مشخص نشده بود. کالاهای برنجی که به ۱۰۰۰-۱۴۰۰ سال پیش باز میگردند در فلسطین پیدا شدهاند و اشیاء رویی با ۸۷٪ روی در ترانسیلوانیا ما قبل تاریخ یافت شدهاند. ساخت برنج به رومیها نسبت داده شده و مربوط به ۳۰ سال پیش از میلاد میباشد. آنها کالامین و مس را با یکدیگر در بوته آهنگری حرارت میدادند که در این عمل اکسید روی در کالامین کاهش می یافت و فلز روی آزاد توسط مس به دام انداخته میشد و به شکل آلیاژ در میآمد. برنج بدست آمده یا در قالب ریخته میشد یا با چکش به شکلهای مختلف در میآمد.
وزن اتمی این محصول ۶۵.۳۸ چگالی ۷.۱۳۳ نقطه ذوب۴۱۹.۸۳ درجه سانتیگراد درجه سختی بر حسب واحد موس ۵/۲ دارای ظرفیت۲ درگروهIIB جدول تناوب دارای ایزوتوپ های طبیعی۷۰ -۶۸-۶۶-۶۴ و ایزوتوپ های رادیواکتیو۷۲-۷۱-۶۹-۶۵-۶۳-۶۰ روی فلز نرم و سفید با قابلیت چکش خواری با جلای خاکستری متمایل به آبی قابل حل دراسیدها و بازها و غیرقابل حل در آب میباشد.روی مانند فلزات دیگر به آرامی واکنش نشان میدهد. با اکسیژن و دیگر غیر فلزات ترکیب شده و با اسید رقیق واکنش نشان داده و گاز هیدروژن آزاد میکند. روی چهارمین فلز متداول و مورد استفاده بوده و بعد از آهن، آلومینیوم و مس بیشترین فلز تولیدی میباشد. حالت اکسیداسیون متداول این عنصر +۲ میباشد.
تعاریف و کلیات :
کانی:
عنصر یا ترکیب طبیعی غیرآلی که دارای ساختمان منظم، ترکیب شیمیایی و خواص فیزیکی و شکل بلوری مشخص باشد.
کانه :
کانی مفیدی که استفاده از آن ارزش اقتصادی داشته باشد.
کانسنگ یا سنگ معدن:
ماده طبیعی یا سنگی که حاوی یک یا چند کانی دارای ارزش اقتصادی بوده و به منظور بدست اوردن کانه از زمین استخراج میشود.
منبع معدنی:
انباشت طبیعی مواد معدنی که با بررسی های زمین شناسی وجود آنها قابل اثبات است.
ذخیره معدنی:
مقدار وزنی (گاهی حجمی) کانسنگ موجود در منبع که براساس سطح اعتماد محاسباتی به رده های مختلف تقسیم میشود.
کانسار:
تمرکز طبیعی از مواد معدنی دارای ارزش اقتصادی است یا بخشی از ذخایر معدنی است که در یک منطقه مشخص واقع شده و برای بهره برداری در نظر گرفته شده باشد.
معدن:
محل استخراج کانسنگ و کانسار را معدن گویند. کلیه ساختمانها و تاسیساتی که با این منظور ساخته میشود نیز جزو معدن محسوب میشود.
معدنکاری:
مجموعه فعالیتهایی که از شناسایی یک کانسنگ انباشته در زمین آغاز شده و در نهایت به تحویل و ارایه محصول قابل مصرف به بازار میانجامد.
کانسنگ روی:
کالامین کاني كربنات روي ZnCO3 است كه در سيستم تريگونال يا هگزاگونال متبلور ميشود و اغلب به رنگهاي قهوه اي کدر، زرد، سفيد، سبز و يا صورتي ديده ميشود. کالامين به علت ناخالصي اکسيد آهن ۳ ظرفيتي گاهي به رنگ هاي صورتي، قهوه اي متمايل به سرخ ديده مي شود. اسميت زونيت به حالت کلوئيدي و يا توده هاي لانه زنبوري مشاهده مي شود.
کاربردها
روی برای آبکاری الکتریکی فلزها استفاده میشود تا از زنگ زدگی آنها جلوگیری کند. روی در آلیاژهایی نظیر برنج، ورشو، فلز ماشین تحریر، فرمولهای مختلف لحیم و… بکار میرود.روی بهطور گسترده در صنعت خودروسازی، در ریختهگری تحت فشار (دایکست) استفاده میشود. روی لولهای به عنوان قسمتی از محتوی باتریها مورد استفاده قرار میگیرد.در سپتامبر سال 2020 محققان دانشگاه میشیگان اعلام کردند موفق به ساخت یک باتری از جنس روی شدهاند که بسیار قدرتمندتر از باتری لیتیومی است. به علاوه با محیط زیست سازگار بوده و به راحتی بازیافت میشود و در ساخت رباتهای کارآمدتر نقش مهمی ایفا خواهد نمود.
از این فلز برای گالوانیزه کاری آهن، تولید ظروف، صنایع نظامی، خودروسازی، کشتی سازی، باتری سازی و تولید آلیاژ برنج استفاده می شود. برنج بخاطر استحکام و مقاومت در برابر زنگ زدگی و خوردگی کاربردهای وسیعی دارد. از آنجا که آلیاژ برنج در برابر زنگ زدگی و خوردگی مقاومت بالایی دارد می توان از آن در بسیاری از صنایع استفاده نمود. همچنین فلز روی جهت تولید مشتقات خالص خود همچون اکسید روی، کلرید روی، کربنات روی، نیترات روی و سولفات روی استفاده می شود.
اکسید روی به عنوان رنگدانههای سفید در رنگهای آبی و همچنین به عنوان فعالکننده در صنعت لاستیک استفاده میشود. به عنوان کرم (بدون نیاز به تجویز پزشک) به صورت لایه نازکی بر روی پوست بی حفاظ صورت و بینی استفاده میشود تا از کم شدن آب پوست جلوگیری کرده و در برابر آفتاب سوختگی در تابستان و باد زدگی در زمستان از پوست محافظت کند. استفاده از آن برای کودکان در هر مرحله از عوض کردن کهنه کودک توصیه شده زیرا از تحریکات پوستی جلوگیری میکند. کلرید روی به عنوان بوگیر و همچنین محافظ چوب نیز مورد استفاده قرار میگیرد. سولفید روی در رنگدانههای درخشان، برای تولید عقربههای ساعت و موارد دیگری که در تاریکی میدرخشد استفاده میشود.محلولهای ضدعفونیکنندهای که از Calamine ساخته شده و ترکیبی از Zn-Hydroxy-Carbonate و سیلیکات است برای درمان جوشهای پوستی استفاده میشود
روشهای استحصال روی
روش پیرومتالورژی:
مرحله نهایی ذوب بر پایه کاهش روی و سرب با استفاده از کربن در کوره های خاصی که به همین منظور طراحی شده اند انجام می شوند، این مرحله باتوجه به مقدار بالای انرژی مصرفی بسیار هزینه زا است. امروزه این روش فقط در کشورهای چین، هند، ژاپن و لهستان مورد استفاده است.
روش هیدرومتالورژی استحصال روی
هیدرو به معنی آب و هیدرو متالورژی علم و هنر استخراج فلزات از کانی ها در محیط آبی است.این روش متداول استحصال صنعت روی کشور است. در این روش کانه را حل نموده و مواد باطله و زائد آن را جدا می کنند به این روش روش “تر” نیز می گویند.
ذخایر روی دنیا
بر اساس اعلام سازمانهای بینالمللی]6[ مجموع ذخایر قطعی روی در جهان در سال 2017، ميزان منابع روي دنيا 1.9ميليارد تن سنگ معدن روی مي باشد.حدود 230 میلیون تن فلز محتوا است که بخش عمده آن در کشور استرالیا قرار دارد. میزان ذخایر روی در استرالیا 64 میلیون تن (معادل با 28 درصد از کل ذخیره جهان) برآورد شده است و پس از آن کشورهای کانادا و چین به ترتیب با 54 و 41 میلیون تن در رتبه های دوم و سوم قرار دارند]4[
مقایسه ذخایر و زنجیره تولید روی در ایران و دنیا
باتوجه به بررسی های صورت گرفته جمع کل ذخایر روی جهان حدود 230 میلیون تن برآورده شده است ]20[که حدود 1/12 میلیون تن ( 26/5 درصد) از آن متعلق به ایران می باشد که ما را در رتبه ششمین کشور دارای ذخایر روی دنیا قرار میدهد. در این رده بندی استرالیا و چین به ترتیب با 64000 میلیون تن و 44000 میلیون تن در رده های اول و دوم ذخایر روی دنیا قرار دارند.
مطالعات انجام شده نشان میدهد مجموع روی تولید شده در دنیا نزدیک به 2/13 میلیون تن می باشد که چین با تولید حدود 730/5 میلیون تن (45 درصد) در رده اول تولید کنندگان روی و ایران با حدود 2 درصد (208 هزارتن) تولید روی دنیا در رتبه دهم قرار دارد]20[.
ذخایر (سرب و) روی در ایران
امروزه در حدود 3 درصد از ذخایر جهانی سرب و روی از معادن ایران استخراج می گردد. از مجموع 450 معدن فلزی کشور، 50 معدن سرب و روی وجود دارد که 28 معدن آن فعال، 15 معدن غیرفعال و 7 معدن در حال تجهیز می باشد. همچنین بیش از 600 کانسار سرب و روی در کشور شناسایی شده است. با این حال بیشترین شناخت از ذخایر سرب و روی ایران محدود به تعداد معدودی از ذخایر بزرگ مثل مهدی آباد، انگوران، ایرانکوه، آهنگران و کوشک می باشد[2].
حدود 90 درصد از ذخایر سرب و روی کشور در استان یزد متمرکز شده است، ذخایر این استان در حدود 180 میلیون تن سنگ معدن برآورد شده و از این نظر در رتبه اول بین سایر استانها قرار گرفته است. استانهای زنجان و اصفهان به ترتیب با 7.7 و 4.9 میلیون تن در رتبههای دوم و سوم قرار گرفته اند.
معادن روی در دنیا
بیش از 350 معدن کوچک، متوسط و بزرگ روی در جهان وجود دارد که تأمین کننده این فلز در جهان هستند. 10 معدن بزرگ تولید کننده روی در جهان بر حسب میزان عیار در ذخیره و میزان تولیدات در جدول زیر نشان داده شده است. بر این اساس، بیشترین مقدار تولید روی مربوط به سه معدن بزرگ ردداگ آلاسکا، رامپور آگوچا هند و سنچوری استرالیا میباشد که عیار ذخیره در آنها به ترتیب 14.6، 14.1 و 8.2 درصد میباشد. تولید این معادن در سال 2015، به ترتیب 567، 510 و 393 هزار تن گزارش شده است[5].
تولید روی در جهان
بر اساس آخرین آمار رسمی منتشر شده، در سال 2017 در حدود 12.5 میلیون تن روی در جهان تولید شده است. بزرگترین تولیدکنندگان روی در جهان کشورهای چین، پرو و استرالیا بودهاند. چین در سال 2017 به تنهایی بیش از 4300 هزار تن (حدود 34 درصد از تولیدات جهانی) روی تولید کرده و کشورهای پرو و استرالیا به ترتیب با 1473 و 841 هزار تن تولید روی (معادل با 12 و 7 درصد از مجموع تولید جهان) در جایگاه دوم و سوم قرار گرفتهاند. کشور ایران در این سال با تولیدی معادل 196 هزار تن و سهم 1.6 درصدی رتبه سیزدهم تولید روی در جهان را به خود اختصاص داده است[5].
بررسی تولید روی در ایران در سالهای اخیر نشان میدهد، تولید این ماده معدنی در ابتدا روند کاهشی داشته اما پس از سال 2013 رو به افزایش نهاده است و از 138 هزار تن در سال 2011 به 196 هزار تن در سال 2017 رسیده است. کمترین میزان تولید روی در ایران مربوط به سال 2013 بوده است. متناسب با تغییرات رخ داده در روند تولید، سهم ایران از تولیدات روی در جهان نیز از 1.1 درصد در سال 2011 به 1.6 درصد در سال 2017 افزایش یافته است.
انواع تولیدات فرآوری شده روی
اسلب روی یکی از محصولات فرآوری شده فلز روی میباشد. در سال 2017 بیش از 13.7 میلیون تن روی در جهان تولید و پالایش شده که بیش از دو سوم آن (9 میلیون و 106 هزار تن) مربوط به قاره آسیا بوده است. در سال 2017، چین با تولید 6220 هزار تن اسلب روی، نخستین کشور تولیدکننده این محصول بوده و کشورهای کره جنوبی و کانادا به ترتیب با تولید 962 و 791 هزار تن اسلب روی، رتبه های دوم و سوم را به خود اختصاص داده اند. ایران در این سال با تولید 115 هزار تن اسلب روی (سهم 1.1 درصدی)، در جایگاه بیستم جهان و پنجم آسیا در تولید اسلب روی قرار گرفته که نسبت به رتبه جهانی دو پله و آسیایی یک پله صعود داشته است (نرخ رشد 11 درصد).
شرکتهای فعال روی دنیا
9 شرکت مهم ذوب کننده روی در جهان وجود دارد که در مجموع 5 میلیون و 296 هزار تن فلز روی ذوب شده در جهان را در سال 2016 تولید کرده اند. کره جنوبی و پس از آن سوئیس، هند و سوئد، بیشترین تولیدات ذوب روی را به خود اختصاص داده اند
تولیدات اسلب روی در ایران با نوساناتی از 125 هزار تن در سال 2007 به 155 هزار تن در سال 2017 افزایش یافته است. سهم ایران از تولید جهانی این محصول در این دوره طی نوساناتی به 1.1 درصد در سال 2017 رسیده است.
بيش از 95 واحد در صنعت روي كشور فعاليت مي نمايند. از اين تعداد 82 واحد را واحدهاي توليد شمش تشكيل مي دهند كه 52 واحد در استان زنجان مستقر مي باشند. 11مورد نيز از 95 واحد، واحد هاي فلوتاسيون توليدكنسانتره مي باشند.
تولیدات (سرب و) روی در ایران
میزان تولیدات سرب و روی در ایران از 677 هزار تن در سال 2007 به رقمی بالغ بر 2317 هزار تن در سال2017 افزایش یافته است (نرخ رشد 13.1 درصد). سهم معادن سرب و روی از مجموع تولیدات معدنی کشور در این دوره نوسانات زیادی داشته ولی به طور کلی افزایشی بوده و از 0.4 درصد در سال 2007 به 0.6 درصد در سال 2017 ارتقا یافته است.
الزامات و هدف گذاری
باتوجه به افق 1420 سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی راهکارهای ذیل جهت نیل به اهداف فوق درنظر گرفته شده است:
- توسعه اکتشافات وسیع جهت شناسایی ذخایر جدید معدنی روی
- تکمیل طرح های توسعه در مهدی آباد به ظرفیت 400 هزار تن کنسانتره روی و 100 هزار تن کاتد روی
- احداث واحدهای تسویه به منظور بهره گیری از 400 هزار تن کنسانتره 35 درصدی سولفیدی مهدی آباد برای تامین خوراک 140 هزار تن از ظرفیت خالی موجود
- برنامه ریزی واردات کنسانتره یا ماده معدنی روی برای تولید 120 هزار تن مانده ظرفیت خالی
- تکمیل پروژه های بیش از 20 هزار تن ظرفیت در حال احداث تولید شمش روی
- تامین زیربناهای موردنیاز تولید و صادرات
- عدم صدور مجوز جدید شمش روی در کشور
بازیافت روی
امروزه در جهان حدود 45 درصد از محصولات مختلف روی بازیافت میشود، این در حالی است که در اروپا و آمریکای شمالی این مقدار به بیش از 50 درصد نیز رسیده است. روی بازیافت شده (روی ثانویه)، حدود 25 درصد از کل روی مورد استفاده جهان را تأمین می کند. در سال 2010 حدود 13 میلیون تن روی در جهان، مورد استفاده قرار گرفته است که حدود 7.5 میلیون تن از آن مربوط به بازیافت بوده و از طریق ذوب مجدد باطله های روی باز تولید و وارد چرخه استفاده مجدد شده است. مطالعه چرخه روی کشورهای توسعه یافته مثل اروپا و امریکای شمالی حاکی از آن است که مقدار روی باطله پس از استفاده در این مناطق از سال 2000 تا 2010، تا دو برابر بیشتر شده و نیاز به یک برنامه ریزی برای مدیریت باطله و استفاده از آنها برای بازیافت مجدد می باشد
صادرات روی در دنیا
ارزش صادرات روی در جهان در سال 2017 حدود 11.8 میلیارد دلار بوده است. کشور پرو با ارزش صادرات 2 میلیارد و 100 میلیون دلار (معادل با 18 درصد از مجموع ارزش صادرات روی در جهان)، بزرگترین صادرکننده این فلز در جهان بوده است و پس از آن ایالات متحده و استرالیا به ترتیب با صدور 1442 و 1400 میلیون دلار روی، در مقام-های دوم و سوم جای گرفته اند. ارزش صادرات روی در ایران در این سال حدود 64 میلیون دلار بوده (سهم 0.5 درصد) و در جایگاه 23 جهان قرار گرفته است.
به گزارش کمرک ایران صادرات روی ایران در سال 1398(2019) در بالاترین مقدار خود بوده و با حجم141.800 میلیون تن معادل 301.7 میلیون دلار گزارش گردیده است.
مقایسه واردات روی در جهان
ارزش واردات روی در جهان در سال 2017 حدود 11.8 میلیارد دلار بوده است. کشور چین با ارزش واردات 2195 میلیون دلار روی (معادل با 18.6 درصد از مجموع واردات روی در جهان)، بزرگترین واردکننده این فلز در سال 2017 بوده است و پس از آن کشورهای کره جنوبی و بلژیک به ترتیب با 1913 و 1084 میلیون دلار، در جایگاه های بعدی قرار داشته اند. ارزش واردات روی ایران در این سال در حدود 73 میلیون دلار بوده و در جایگاه نوزدهم جهان قرار گرفته است.
مقدار واردات روی به ایران در طی سالهای 2009 تا 2014 با نوسانات اندکی، روند افزایشی داشته و از 3.5 هزار تن در سال 2009 به رقمی بالغ بر 103 هزار تن (با ارزش تقریبی 525 میلیارد ریال) در سال 2014 رسیده است. اما بعد از سال 2014 روند واردات روی در کشور، کاهش شدیدی داشته و به رقم 62 هزار تن در سال 2016 رسیده است
مروری بر قیمت روی
متوسط قیمت روی در سال های 1989 تا اواسط 2004، در کمترین مقدار خود در دوره مورد بررسی بوده و از 750 تا 2100 دلار بر تن متغیر بوده است. در سال 2005، جهش فوق العاده ای در قیمت روی رخ داده و به بالاترین مقدار خود در طی سالهای گذشته رسیده است. در سال 2007، قیمت روی با افزایش بیسابقه خود، به بالاترین رقم فروش طی سی سال گذشته رسیده است (4500 دلار بر تن). پس از آن تا سال 2009، سیر نزولی قیمت روی، غالب بوده و تا حدود 1100 دلار بر تن کاهش یافته است. از اواسط سال 2010 تا 2011، ارزش آن به طور میانگین به حدود 2500 دلار رسیده و پس از آن کاهش یافته و تا سال 2013 بین 1800 تا 2800 دلار بر تن متغیر بوده است. از اواسط سال 2015 تا اوایل 2016، قیمت جهانی روی کاهش داشته و با قیمت 1500 دلار بر تن، به پائین ترین قیمت خود در طی چند سال اخیر رسیده است. از سال 2016 قیمت این فلز رشد صعودی داشته و تا اوایل سال 2018 (سه ماه نخست) این روند ادامه پیدا کرده و به 3500 دلار افزایش یافته و در اواخر سال 2018 به 2300 دلار کاهش یافته است، در اوایل سال 2019 روند روبه رشدی داشته اما بعد از آن روند نزولی داشته، فلز روی هم اکنون به قیمت 2500 دلار در بازهای جهانی به فروش می رسد.
مصرف روی
در فاصله سالهای 2012 تا 2015، میزان مصرف روی در جهان با نوسانات اندکی تقریباً ثابت بوده است. در سال 2016 میزان مصرف این فلز در جهان کاهش یافته و از 13.5 میلیون تن در سال 2015 به 9.1 درصد رسیده است. این میزان در 8 ماهه نخست سال 2017 نیز مجددا کاهش داشته و با 2.8 میلیون تن به کمترین مقدار رسیده است. علی رغم تولیدات معادن و تولید روی تصفیه شده فلزی، میزان مصرف روی طی سالهای اخیر(2017 به بعد) بر مقدار تولید آن سبقت گرفته و لذا انتظار میرود کشورها بتوانند با برنامه ریزی مناسب به دنبال تأمین روز افزون روی برای عرضه در بازار باشند. بر اساس آمار مطالعه شده، کشور چین در سال 2015 در حدود 26 درصد از کل روی جهان را مصرف کرده است.
مقدمه
فلز سرب فلز نرم و سنگینی است که مقاومت خوردگی خوبی داشته و از قدیمی ترین فلزاتی است که توسط بشر مورد استفاده قرار می گرفته است. سرب از نظر فراوانی در پوسته زمین کمتر از مس و “روی” و سی و یکمین عنصر فراوان در پوسته زمین می باشد. عدد اتمی سرب ۸۲ ، به رنگ خاکستری کدر و فلزی سمی، چکش خوار و سنگین ترین عنصر پایدار می باشد.از جمله ویژگی های بسیار مهم سرب که منشا کاربردهای خاص گردیده، مقاومت آن در برابر اسید سولفوریک است. به همین دلیل در کاربردهایی که نیاز به واکنش در حضور اسید سولفوریک می باشد از سرب به عنوان لایه محافظ استفاده می شود.در برابر اسید کلریدریک مقاومت کمتری داشته و در برابر اسید نیتریک (اسید اکسیدان) مقاوم نمی باشد.
سرب شاید یکی از اولین عناصری باشد که توسط انسان از ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد همزمان با کاوش های باستان شناسی در مصر شناسایی شد. قدیمی ترین قطعه سربی در موزه انگلستان بوده که مربوط به ۳۸۰۰ سال پس از میلاد می باشد.روش استخراج سرب مربوط به دوره های قبل تر از این تاریخ، معلوم نیست .اگرچه بقایایی از کوره های ابتدایی کشف شده، که در آن مینرال های حاوی سرب را گرما داده (همراه با چوب و ذغال) تا عنصر مورد نظر استخراج شود.طبق نظر باستان شناسان، قدیمی ترین قومی که سرب را مورد استفاده قرار داده اند مصریها بوده اند که این فلز را برای لعاب ظروف بکار برده و از کانی های نقره دار آن، نقره استخراج می کردند. سپس رومیان و بالاخره ایرانیان، چینی ها، هندوها، روس ها و اعراب از جمله اقوامی بودند که از قدیم الایام سرب را می شناختند و از آن استفاده می کردند.. به دلیل خاصیت چکش خواری سرب، صنعتگران می توانستند آنرا به خوبی گداخته نموده و به اشکال مختلف مورد نیاز بازار آن زمان درآورند. شواهدی وجود دارد که چینی ها در حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح ، سرب فلزی را تولید کردند و اکتشافات فینیقی ها ۲۰۰۰ سال پس از میلاد در اسپانیا، نیز نشان دهنده استخراج سرب توسط آنها بوده است.در دوره زمانی ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ سال پس از میلاد مسیح، معادن سرب و نقره آلمانی در دره Rhine و کوه های Hartz اهمیت بسیاری یافت و در ادامه نیز در قرن ۱۳ ، معادن Saxony، Silesia و Bohemia کشف شدند.
در ایران، سرب از اواخر هزاره سوم قبل از میلاد مسیح شناخته شده و چون ذوب کربنات های سرب آسان است بهره برداری از معادن کربنات سرب بیشتر مورد توجه بوده است. در دوره های قبل از اسلام سرب به عنوان ملات در کارهای ساختمانی، سد سازی و پل سازی و نیز برای ساختن رنگ، نقاشی و مواد دارویی بکار می رفته است. بعد از اسلام، بهره برداری از معادن سرب به دلیل بدست آوردن نقره بوده، بطوری که حتی در برخی از کتب این معادن را معادن نقره نامیده اند.تا قبل از جنگ جهانی دوم، مصرف سرب در ایران ناچیز بوده و از معادن سرب بهره برداری چندانی به عمل نمی آمد، در حالی که پس از جنگ، این قبیل معادن اهمیت یافته و از سرب به عنوان یک محصول صادراتی و ارز آور استفاده شده است.
منابع سرب
درطبیعت دو عنصر سرب و روی، اغلب با هم همراهند. نزدیک به ۷۰% سرب معدنی از کانههای مخلوط سرب و روی که به طور معمول مقادیر روی آنها بیشتر از سرب است، تولید می شود. نزدیک به ۲۰% از تولید سرب مربوط به کانههای مخلوطی است که مقدار سرب در آنها از روی بیشتر است و ۱۰% بقیه تولید سرب در رابطه با کانی های مسدار است.تاکنون ۱۳۰ نوع کانه سرب شناخته شده است که در میان آنها سولفور سرب گالن (PbS) مهمترین و اقتصادیترین است و ۹۰% از تولید فلز سرب از این کانه است. کانه دیگر مهم سرب سروزیت یا کربنات سرب (PbCO3) است. سرب در طبیعت به صورت سولفید، سولفات، کربنات و نمک های سرب یافت می شود.
کاربردهای سرب
عمده کاربردهای سرب به دو دسته فیزیکی و شیمیایی تقسیم می شود که در ذیل آمده است:
۱- صنعت برق (غلاف پوشش کابل(
۲ – یاتاقان سازی
۳- لحیم کاری
۴- باطری سازی
۵- صنعت چاپ
۶- آبکاری (آند حل نشونده(
۷- صنعت رنگ
۸ – لعاب کاری
۹- تولید مخازن نگهداری اسید سولفوریک
۱۰- ریخته گری
۱۱- نفت و پتروشیمی
ذخایر سرب دنیا
ميزان منابع سرب دنيا 2ميليارد تن مي باشد. بر اساس اعلام سازمان های بین المللی ]6[، مجموع ذخایر قطعی سرب در جهان در سال 2017، در حدود 88 میلیون تن است که بخش عمده آن در کشور استرالیا قرار دارد. ذخایر سرب در استرالیا 35 میلیون تن (در حدود 40 درصد از کل ذخیره جهان) برآورد شده است و پس از آن کشورهای چین و روسیه به ترتیب با 17 و 6.4 میلیون تن ذخیره، در رتبه های دوم و سوم قرار دارند
ذخایر سرب در ایران
امروزه در حدود 3 درصد از ذخایر جهانی سرب )و روی( از معادن ایران استخراج می گردد. از مجموع 450 معدن فلزی کشور، 50 معدن سرب و روی وجود دارد که 28 معدن آن فعال، 15 معدن غیرفعال و 7 معدن در حال تجهیز می باشد. همچنین بیش از 600 کانسار سرب و روی در کشور شناسایی شده است. با این حال بیشترین شناخت از ذخایر سرب و روی ایران محدود به تعداد معدودی از ذخایر بزرگ مثل مهدی آباد، انگوران، ایرانکوه، آهنگران و کوشک می باشد ]2[حدود 90 درصد از ذخایر سرب و روی کشور در استان یزد متمرکز شده است، ذخایر این استان در حدود 180 میلیون تن برآورد شده و از این نظر در رتبه اول بین سایر استانها قرار گرفته است. استانهای زنجان و اصفهان به ترتیب با 7.7 و 4.9 میلیون تن در رتبههای دوم و سوم قرار گرفته اند.
تولید در جهان
بر اساس آخرین آمار رسمی منتشر شده در سال 2017، در حدود 5 میلیون تن سرب در جهان تولید شده است. بزرگترین تولیدکنندگان سرب در جهان کشورهای چین، استرالیا و ایالات متحده آمریکا بوده اند. چین در این سال به تنهایی بیش از 48 درصد از تولیدات جهانی سرب (حدود 2.4 میلیون تن) را در اختیار داشته و کشورهای استرالیا و ایالات متحده آمریکا به ترتیب با 459 و 313 هزارتن تولید (معادل با 9.1 و 6.2 درصد از مجموع تولید جهان)، در جایگاه های بعدی قرار داشته اند ایران با تولید حدود 48 هزارتن و سهم 0.9 درصدی از تولیدات سرب در جهان، رتبه چهاردهم این محصول در سال 2017 را به خود اختصاص داده است
نمودار زیر مقایسه روند تولیدات سرب در جهان و ایران را در دوره 2011-2017، نشان می دهد. تولیدات سرب در جهان از سال 2011 تا 2014 همواره افزایشی بوده و از 4.8 میلیون تن در سال 2011 با نرخ رشد 3.4 درصد، به 5.3 میلیون تن در سال 2014 رسیده است، اما در سال های بعد کاهش قابل ملاحظه ای در روند تولیدات سرب در جهان اتفاق افتاده و به رقم 4.7 میلیون تن در سال 2016، کاهش یافته، اما در ادامه در سال 2017 روند رو به رشدی داشته و به بیش از 5 میلیون تن افزایش یافته است. روند تولیدات سرب در ایران بر خلاف روند جهانی از سال 2012 تا 2014 کاهشی بوده و از 45 هزار تن در سال 2012 با نرخ رشد 10.6– درصد، به 36 هزار تن در سال 2014 رسیده است. اما در سالهای بعدی روند رو به رشدی داشته و به 48 هزار تن در سال2017 رسیده است.
متناسب با افزایش و کاهش تولید سرب در ایران، سهم تولیدات سرب ایران از تولید جهانی نیز دارای نوساناتی بوده است. سهم ایران از تولیدات سرب در جهان درسال های 2012 تا 2014 روند کاهشی داشته و به 0.7 درصد در سال 2014 تنزل یافته اما بعد از آن روند افزایشی داشته و به 0.9 درصد در سال 2017، ارتقا یافته است.
تولیدات فرآوری شده سرب در جهان
در حال حاضر سالانه بیش از 11 میلیون سرب در جهان تولید و پالایش می شود که در حدود نیمی از آن مربوط به قاره آسیاست. در سال 2017 چین با تولید بیش از 4.7 میلیون تن سرب پالایشگاهی(تصفیه شده) به تنهایی حدود 42 درصد از تولیدات جهانی را در اختیار داشته است و ایالات متحده و کره جنوبی به ترتیب با تولید 1010 و 800 هزار تن، در جایگاه های دوم و سوم قرار گرفته اند. ایران در این سال با تولید 90 هزار تن سرب پالایش شده با چهار پله صعود نسبت به سال قبل در جایگاه بیستم دربین سایر کشورهای جهان قرار گرفته است (نرخ رشد 4.7 درصد).
بررسی روند تولیدات فرآوری سرب در جهان و ایران نشان می دهد، تولیدات سرب پالایشگاهی جهان در سالهای اخیر نوسانات زیادی داشته، تولید این محصول تا سال 2013 رشد چشمگیری داشته و به رقمی بالغ بر 11 میلیون تن رسیده است، اما در سالهای بعد روند تولید سرب پالایشگاهی در جهان رو به کاهش رفته و به 10.7 میلیون تن در سال 2015 رسیده، اما در سال 2017 با رشد چشمگیری به 11.3 میلیون تن افزایش یافته است. روند تولیدات پالایشگاهی سرب در ایران برخلاف روند جهانی، تا سال 2014 دارای سیر نزولی بوده، بطوریکه از 81 هزار تن در سال 2012 با نرخ رشد 5.7- درصد به 72 هزار تن در سال 2014 کاهش یافته است، اما در سالهای بعد افزایش قابل توجهی داشته و به رقمی بالغ بر 90 هزار تن در سال 2017 افزایش یافته است. سهم ایران از تولیدات پالایشگاهی نیز تا سال 2014 رو به کاهش بوده، اما در سالهای بعدی رو به رشد بوده و به 0.8 درصد در سال 2017 افزایش یافته است
تولیدات سرب (و روی) در ایران
میزان تولیدات سرب و روی در ایران از 677 هزار تن در سال 2007 به رقمی بالغ بر 2317 هزار تن در سال2017 افزایش یافته است (نرخ رشد 13.1 درصد). سهم معادن سرب و روی از مجموع تولیدات معدنی کشور در این دوره نوسانات زیادی داشته ولی به طور کلی افزایشی بوده و از 0.4 درصد در سال 2007 به 0.6 درصد در سال 2017 ارتقا یافته است.
بازیافت سرب
امروزه در حدود نیمی از محصولات سرب که در سراسر جهان مورد استفاده قرار می گیرد، قبلاً در سایر محصولات سرب دار استفاده شده و پس از بازیافت مجدداً در اختیار بشر قرار گرفته است. باتری های سربی، بیش از 80 درصد استفاده سرب در جهان را به خود اختصاص می دهند. استفاده از سرب در طی سال های اخیر افزایش یافته است که یکی از علت های آن افزایش نرخ رشد بازیافت سرب می باشد. در سال 2013، تولید سرب ثانویه در جهان، 6.1 میلیون تن معادل با 54 درصد از کل تولیدات سرب جهان برآورد شده است. محصولات ثانویه حاصل از بازیافت سرب، قابلیت تأمین همه سرب تولید شده در امریکا و 74 درصد سرب تولید شده در اروپا را داراست[17].
تجارت سرب
سرب در بازارهای جهانی به صورت محصولات گوناگون معدنی، فرآوری شده و صنعتی خرید و فروش می گردد. فهرستی از این محصولات به همراه کد شناسایی مربوطه (کدهایISIC) در جدول زیر نشان داده شده است.
صادرات سرب در دنیا
ارزش صادرات سرب در جهان در سال 2017 بیش از 6.3 میلیارد دلار بوده است. کشور مکزیک با ارزش صادرات 1 میلیارد و 222 میلیون دلار (معادل با 19درصد از مجموع ارزش صادرات سرب در جهان)، بزرگترین صادرکننده این فلز در جهان بوده و پس از آن پرو و ایالات متحده به ترتیب با صدور 1097 و 745 میلیون دلار سرب در مقام های دوم و سوم جهان جای گرفته اند. ارزش صادرات سرب ایران در این سال حدود 76 میلیون دلار بوده (سهم 1.2 درصد) و با چهار پله صعود نسبت به سال قبل در جایگاه هفدهم جهان قرار گرفته است.
میزان صادرات سرب در ایران در سالهای اخیر رشد قابل توجهی داشته و از 72 هزار تن در سال 2009 با نرخ رشد 34 درصد به 563 هزار تن درسال 2016 رسیده است. همچنین ارزش صادرات سرب نیز رشد قابل توجهی در این سالها داشته و از 890 میلیارد ریال در سال 2009 با نرخ رشد 45 درصد به 12187 میلیارد ریال درسال 2016 رسیده است.
واردات سرب در جهان
ارزش واردات سرب در جهان در سال 2017 بیش از 6.3 میلیارد دلار بوده است. کشور چین با ارزش واردات 1.9 میلیارد دلار سرب (معادل با 30 درصد از مجموع ارزش واردات سرب در جهان)، بزرگترین واردکننده این فلز در سال 2017 بوده است و پس از آن کشورهای کره جنوبی و کانادا به ترتیب با 1512 و 544 میلیون دلار، در جایگاه های بعدی قرار داشته اند. ارزش واردات سرب ایران در این سال در حدود 160 هزار دلار بوده و از این نظر در جایگاه بیست و هشتم جهان قرار گرفته است.
حجم واردات سرب به ایران، با نوسانات زیادی از 55 هزار تن در سال 2009 به 43 هزار تن در سال 2016 کاهش یافته است اما بر خلاف کاهش حجم واردات سرب در این دوره، ارزش واردات سرب در این دوره با طی نوساناتی از 1111 میلیارد ریال به حدود 3000 میلیارد ریال افزایش یافته است.
مصرف سرب در دنیا
میزان مصرف سرب در جهان با یک روند تقریباً ثابت رو به افزایش بوده و از 8.4 میلیون تن در سال 2007 به 11.7 میلیون تن در سال 2017 ارتقا یافته است (نرخ رشد 3.7 درصد). نمودار 13 سرانه مصرف سرب در ده کشور اول جهان در سال 2017 را نشان می دهد، بر این اساس کشور مقدونیه با سرانه 140 کیلوگرم به ازای هر نفر با اختلاف زیاد در رتبه نخست جای گرفته است و بعد از آن سوئد و ایرلند به ترتیب با 60 و 50 کیلوگرم به ازای هر نفر در رتبه دوم و سوم جای گرفته اند. مطابق نمودار 13 کشور چین بزرگترین مصرف کننده سرب تصفیه شده در جهان در سالهای اخیر بوده است و پس از آن کشورهای آمریکا و کره جنوبی قرار دارند.
قیمت جهانی سرب
قیمت سرب در طی سال های 2010 تا 2019، تغییرات زیادی داشته و بین 1600 تا بیش از 2700 دلار بر تن در ابتدا و انتهای دوره در نوسان بوده است. قیمت سرب تا اواسط سال 2010 با شیب تندی رو به کاهش بوده و از 2400 دلار بر تن به قیمت 500 دلار بر تن در اواسط سال 2010 تنزل یافته است اما بعد از آن با شیب بسیار تندی رو به افزایش بوده و به مبلغی بالغ بر 2700 دلار برتن در اواسط سال 2011 به فروش رسیده است. بعد از سال 2011 قیمت سرب در بازار های جهانی با نوسانات اندک همواره رو به کاهش بوده و حدود 1600 دلار برتن در اواخر سال 2015 کاهش یافته که کمترین مقدار فروش در این دوره بوده است. از اوایل سال 2016 تا اوایل سال 2018 قیمت سرب در بازارهای جهانی با یک شیب نسبتاً تندی، افزایش یافته و در بالاترین حد خود به حدود 2700 رسیده است. اما بعد از آن قیمت سرب دوباره رو به کاهش بوده و به 1800 دلار بر تن در اواسط سال 2019 کاهش یافته است.
فصل سوم
سرب و روی در اقتصاد ایران
مقدمه
بر اساس گزارشات گروه بین المللی مطالعات سرب و روی، مصرف سرانه روی در ایران 14/1 کیلوگرم است که این میزان معادل مصرف سرانه روی در امریکای جنوبی می باشد. متوسط سرانه در اروپای غربی 9/5 کیلوگرم، در امریکای شمالی 4/3 کیلوگرم و متوسط سرانه در کشور چین در حدود 5/2 کیلوگرم می باشد. این مطالب حاکی از آن است که ایران دارای پتانسیل قابل ملاحظه ای در جهت افزایش تقاضای روی به ویژه در صنایع گالوانیزه و زیرساخت ها دارد. مصرف شمش روی در ایران 80 تا 100 هزار تن در سال و مصرف شمش سرب، 100 تا 110 هزار تن در سال می باشد[20].
در حال حاضر 8 تولیدکننده عمده (سرب) و روی در ایران عبارتند از شرکت توسعه معادن روی ایران، کالسیمین، باما، معادن بافق، سرمک، سوژمیران، تیران و گروه صنعتی و معدنی شاهین که با ظرفیت اسمی 700 هزار تن تولید کنسانتره روی در کشور فعالیت دارند
ارزش تولیدات سرب و روی
ارزش تولیدات سرب و روی در ایران از 1784 میلیارد ریال در سال 2007 به رقمی بالغ بر6772 میلیارد ریال در سال 2017 رسیده است (نرخ رشد 14.3 درصد). سهم سرب و روی از مجموع ارزش تولیدات معدنی کشور در این دوره با توجه به نوسانات موجود متغیر بوده است. این سهم از سال 2007 تا 2009 کاهش چشمگیری داشته و از 5.8 درصد به 1.8 تنزل یافته است، اما پس از آن رو به افزایش رفته و به 3.9 درصد در سال 2016 رسیده، اما در ادامه و در سال 2017 با 0.2 درصد تنزل به 3.7 درصد کاهش یافته است.
هزینههای تمام شده
در ارزیابی هزینههای صورت گرفته در بخش های مختلف در معادن سرب و روی، بخش اعظم هزینه ها در سال 2017 مربوط به هزینه های جاری[1] بوده که رقمی بالغ بر 24700 میلیارد ریال معادل با 65 درصد از کل هزینه ها را در بر گرفته است.
[1] به کلیه هزینه های معدن اعم از ارزش ﻣﻮاد، اﺑﺰار و وﺳﺎﻳﻞ ﻛﺎرﻛﻢ دوام،ﻛﺎرﻫﺎي ﻛنتراﺗﻲ، ﺗﻌﻤﻴـﺮات ﺟﺰﺋـﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن و ﻟـﻮازم و ﺗﺠﻬﻴـﺰات اداري، آزمایشگاه و غیره که در مرکز آمار ایران با عنوان ارزش پرداختی ها محاسبه و ارائه می گردد به غیر از هزینه های انرژی (هزینه های سوخت و برق) اطلاق می گردد.
ارزش افزوده سرب و روی
ارزش افزوده معادن سرب و روی در ایران از 1434 میلیارد ریال در سال 2007 با نرخ رشد 12.2 درصد، به رقمی بالغ بر 4534 میلیارد ریال در سال 2017 افزایش یافته است. سهم ارزش افزوده معادن سرب و روی از کل ارزش افزوده معادن کشور پس از یک کاهش ناگهانی در سال 2008، روند افزایش ملایمی را طی نموده و از 1.1 درصد در سال 2008 به 3.7 درصد در سال 2016 رسیده، اما در ادامه و در سال 2017 با کاهش ناگهانی 1.4 درصدی به 2.3 درصد تنزل یافته است.
[1] به کلیه هزینه های معدن اعم از ارزش ﻣﻮاد، اﺑﺰار و وﺳﺎﻳﻞ ﻛﺎرﻛﻢ دوام،ﻛﺎرﻫﺎي ﻛنتراﺗﻲ، ﺗﻌﻤﻴـﺮات ﺟﺰﺋـﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن و ﻟـﻮازم و ﺗﺠﻬﻴـﺰات اداري، آزمایشگاه و غیره که در مرکز آمار ایران با عنوان ارزش پرداختی ها محاسبه و ارائه می گردد به غیر از هزینه های انرژی (هزینه های سوخت و برق) اطلاق می گردد.
اشتغال معادن سرب و روی
بر طبق آمار موجود، تعداد شاغلین معادن سرب و روی در ایران از 1909 نفر در سال 2007 به 1416 نفر در سال 2009 تقلیل یافته است. پس از این سال با روند افزایشی نسبتاً ملایم تعداد شاغلین معادن سرب و روی کشور رشد نموده و به 3400 نفر در سال 2017 رسیده است (نرخ رشد 6 درصد). سهم شاغلین معادن سرب و روی از مجموع شاغلین معادن کشور، از 2.9 درصد در سال 2007 تا 1.8 درصد در سال 2009 کاهش یافته، اما پس از سال 2009، سهم مذکور روند افزایشی را طی نموده و به 3.5 درصد در سال 2017 رسیده است.استان های اصفهان با 980 نفر، زنجان 884 نفر و یزد با 841 نفر، بیشترین تعداد شاغلین معادن سرب و روی در کشور را به خود اختصاص داده اند. این سه استان در مجموع 80 درصد از شاغلین معادن سرب روی کشور را در بر می گیرند.
ارزش سرمایه گذاری
در دوره زمانی 2007 تا 2017 میزان ارزش سرمایه گذاری معادن سرب و روی نوسانات زیادی داشته است، بطوریکه از 45 میلیارد ریال در ابتدای دوره در سال 2007 با نرخ رشد 39 درصد، به رقمی بالغ بر 443 میلیارد ریال درسال 2014 افزایش یافته است، اما در سالهای بعد رو به کاهش رفته و درسال2016 به 171 میلیارد ریال تنزل یافته است. در پایان دوره، در سال 2017 رشد نسبتاً خوبی داشته و به 624 میلیارد ریال افزایش یافته که بیشترین میان سرمایه گذاری دراین دوره در معادن سرب و روی کشور بوده است. سهم ارزش سرمایه گذاری معادن سرب و روی در کشور نیز در این دوره نوسانات زیادی داشته و از 1.7 درصد درسال 2007 به 2.9 درصد درسال 2017 ارتقا یافته است.
استان های زنجان با 291 میلیارد ریال، اصفهان 197 میلیارد ریال و یزد با 45 میلیارد ریال ، بیشترین میزان سرمایه گذاری در معادن سرب و روی کشور را به خود اختصاص داده اند. این سه استان در مجموع 85 درصد از ارزش سرمایه گذاری معادن سرب روی کشور را در بر می گیرند[4].
بهره وری سرب و روی
در بررسی وضعیت بهره وری معادن سرب و روی در ایران، در بازه زمانی 10 ساله (2007-2017) متوسط بهره وری کل عوامل تولید (نسبت ارزش افزوده به کل هزینه ها) و متوسط بهره وری نیروی کار (نسبت ارزش افزوده به جبران خدمات)، به ترتیب 2.1 و 5.6 محاسبه شده است. این درحالی است که این اعداد برای معادن کل کشور به ترتیب 4.7 و 7.8 می باشد. بررسی روند بهره¬وری معادن سرب و روی در کشور نشان می دهد، بهره وری نیروی کار در این دوره نوسانات زیادی داشته اما بطور کلی روند کاهشی داشته و از 9.4 درابتدای دوره (سال 2007) با نرخ رشد 7- درصد به 4.5 در انتهای دوره (سال2017) تنزل یافته است. بهره وری کل عوامل عوامل تولید نیز در این دوره، روند کاهشی داشته و از 4.0 در سال 2007 به 1.7 در سال 2017 تقلیل یافته است (نرخ رشد 8- درصد).
توزیع سرب و روی در بورس کالا
الف) سهم معاملات روی در بورس کالا
همانطور که در بخش صادرات این گزارش آمده است، حجم صادرات روی ایران در سال 1398، معادل 141.800 میلیون تن معادل ارزی 301.7 میلیون دلار بوده است.آمار معاملات بورس کالای ایران در محصولات صنعتی–معدنی در سال 2017 نشان می دهد روی به مبلغ 3 میلیون دلار از سهم صادرات بورس کالا را بر عهده دارد . لازم به ذکر است در همین سال، فولاد با معاملاتی معادل 4214 میلیون دلار معادل 77 درصد بیشترین ارزش، مس 892 میلیون دلار معادل 16 درصد، آلومینیم 238 میلیون دلار معادل 4 درصد، سنگ آهن 48 میلیون دلار معادل 1 درصد را به خود اختصاص داده است.
ب)شرکت های فعال تولید و عرضه کننده سرب و روی در بورس کالا
از 60 شرکت تولید کننده سرب و روی در کشور 18 شرکت عرضه کننده روی، یک شرکت عرضه کننده خاک روی و 2 شرکت تولید کننده سرب در تالار محصولات صنعتی-معدنی به عنوان شرکت هایی با استانداردهای بورس کالا پذیرفته شده اند.
شرکت های فرآوری مواد معدنی ایران(فرآور) ، شرکت کاما تولید کننده کنسانتره سولفور روی با دو زیرمجموعه به نام های شاهین روی سپاهان (تولید کننده اکسید روی) و ذوب و روی اصفهان ( تولید کننده شمش روی)، شرکت صنعت روی زنگان (زنگان) تولید کننده روی پودری و آهک هیدراته، شرکت کالسیمین (فاسیمین)، شرکت معادن بافق (کبافق)، شرکت زرین معدن آسیا (فزرین)، شرکت صنعتی معدنی کیمیای زنجان گستران (کیمیا) از شرکت های معروف بورس کالا درخصوص تولید سرب و روی می باشند.
ج) وضعیت فعلی معاملات سرب و روی در بورس کالای کشور (نقطه ای)
در مورخ 21 دی ماه 1399، 1465 تن شمش روی معادل 100 میلیارد تومان و 450 تن شمش سرب معادل 22 میلیارد تومان از طرف خریداران به فروشندگان عرضه شده است.
تحلیل کلی
نقاط قوت ، ضعف ، فرصت ها و تهدید های صنایع سرب و روی
الف – نقاط قوت
- وجود منابع معدنی مورد نیاز درکشور
- توانمندی نیروی انسانی
- رقابتی بودن نسبی قیمت
- وجود بستر های اقتصادی و صنعتی لازم و اثربخشی تولید سرب و روی در رشد اقتصادی کشور
- مصرف محصولات میانی زنجیره سرب و روی به عنوان مواد اولیه صنایع مهم
- گسترش شرکت های ساخت ماشین آلات و تجهیزات مربوطه
- گسترش شرکت های مهندسی و مشاوره با قابلیت ایجاد دانش فنی مربوطه
ب- نقاط ضعف
- پایین بودن بهره وری کل عوامل تولید در زنجیره
- نبود ثبات تصمیم گیری در سیاست گذاری دولتمردان
- عدم توجه به مکانیابی استقرار واحد ها
- کمبود منابع مالی
- عدم توسعه واحد های تحقیق و توسعه و بهره برداری نامناسب از آن
- عدم توجه به توازن ظرفیت سازی زنجیره تولید از معدن تا محصول نهایی
- عدم توجه به مدیریت اکتشاف مواد معدنی به ویژه بکارگیری ذخایر از تیپ های مختلف کانی زایی بر اساس نقشه های متالوژیکی و عدم تغییر حجم اکتشافی ذخایر طی سال های گذشته
- عدم تعادل در برنامه ریزی جهت افزایش ظرفیت بهره برداری معادن در تولید چرخه و زنجیره
- عدم توجه به حداقل ظرفیت اقتصادی به منظور بهره وری در تولید
- عدم استفاده از فناوریهای روز در ظرفیت سازی
- عدم توجه به چرخه کامل تولید شامل صنایع خودروسازی-صنایع ساختمانی-صنایع الکتریکی
- عدم رشد مورد نیاز در تولید دانش فنی به روز و وابستگی زیاد به کشورهای خارجی در این صنعت
- بالا بودن سهم سرمایه گذاری تجهیزات وارداتی
ج- فرصتها
- دسترسی به منابع انرژی ارزان
- وجود تقاضا در بازارهای خارجی
- جذب سرمایه گذاری داخلی با توجه به شرایط صنعت نفت
- حمایت های قانونی از ایجاد وتوسعه صنعت فلزات پایه به ویژه سرب و روی در قانون و آیین نامه های اجرایی مصوب
د- تهدیدها
- ضعف زیر ساخت ها
- کهنه و قدیمی بودن تکنولوژی این صنعت در کشور
- عدم برنامه ریزی صحیح در واردات محصولات تولیدی که در داخل تولید می گردد
- محدودیت های زیست محیطی در چرخه تولید محصولات سرب و روی
- وجود تحریم های بین المللی
- غیرقابل پیش بینی بودن قیمت نهادهای تولید
- ناتوانی واحدهای کوچک در تامین نیازهای مالی و ایجاد صنعت مکمل
راهبردهای توسعه صنعت سرب و روی
نیاز مبرم به سیاستها و هدف گذاری در صنعت زنجیره تولید مس در افق 1400 تا 1408 وجود دارد که اهم راهبردهای توسعه میتواند به شرح زیر باشد:
- اکتشاف و استخراج معادن بزرگ مقیاس و مقیاس متوسط و تامین مواد اولیه مورد نیاز و استقرار واحدهای فرآوری با ارزش در مقیاس اقتصادی در جوار معادن کوچک مقیاس با سرمایه گذاری بخش خصوصی و حمایت زیاد بخش دولتی در تامین زیرساختها و تامین مالی واحدهای فوق
- مدیریت زنجیره ارزش تولیدات با توجه به تغییر سبد تولیدات محصولات با ارزش افزوده بالاتر
- جذب و توسعه سرمایه گذاری و تامین مالی با مدیریت بورس کالا و مزایای انبارداری در این صنعت
- به کارگیری فناوریهای روز دنیا به ویژه تکنولوژی های فرآوری و تغلیظ این فلز
- مدیریت بازار عرضه بورس کالا
- مدیریت بازار بر محور توسعه صادرات و حذف خامفروشی
- ایجاد و توسعه زیرساختهای لازم
- ارتقای بهرهوری عوامل تولید ( نیروی انسانی متخصص- ماشین آلات مناسب در چرخه تولید – استفاده از انرژی ارزان با قیمت مدیریت شده )
- توسعه پایدار و حفظ محیط زیست با توجه به چرخه مصرف و بازیافت
چالش ها
- تامين پايدار مواد اوليه باكيفيت با توجه به رو به اتمام بودن ماده معدني معدن انگوران و رشد كند پروژه مهدي آباد و عدم اكتشاف مكفي براي جايگزيني ماده معدني.
- مداخله دستوري دولت در نظام عرضه و تقاضا و ايجاد موانع صادراتي.
- چالش ارتقاي فناوري در صنعت سرب و روي كشور
- مشكلات مربوط به محيط زيست و منابع طبيعي بويژه در ارتباط با معادن
- مشكلات مربوط به تامين مالي و موانع بوروكراسي دولتي
پيشنهادات
- معدن انگوران تا چند سال آتي توان تامين ساليانه 700هزار تن ماده معدني مخلوط و اكسيده را دارا بوده و همچنين مي تواند تا 20سال، مقدار 100هزار تن ماده معدني سولفوره را در هر سال توليد نمايد. همچنین راه اندازي سريع پروژه مهدي آباد با ظرفيت تامين 800 هزار تن كنسانتره روي %35و 80 هزار تن كنسانتره سرب %60 در اولويت اساسي بايد باشد.
- اكتشاف و بهره برداري ساير معادن سرب و روي توسط شركت هاي بزرگ و كنسرسيوم ها به جديت دنبال گردد.
- خريد (واردات) سنگ معدنی سرب و روی (مواد فرآوری نشده) حتما بايد در برنامه هاي متمركز كشوري باشد.
برنامه های اجرائی در راستای راهبردهای توسعه معدن و صنایع معدنی سرب وروی کشور
کارگروه تخصصی معدنی شهید خوشنویس
زمستان 1399